نگاهی به فیلم «چ» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا

پنج شنبه گذشته، شبکه آی‌فیلم دست به نمایش فیلم «چ» زد . فیلمی که خیلی ها را در زمان اکرانش مشتاق تماشای خود کرد؛ به این دلیل که قرار نبود نه یک قهرمان نمایش که یک قهرمان واقعی و ملی را به تصویر بکشد.  ابراهیم حاتمی کیا با ساختن فیلم «چ» اولین فیلم چهره نگارانه خود را در حوزه جنگ تجربه کرد و به روایت یک قهرمان واقعی پرداخت. واقعیت این است که بسیاری از مردم سینما را با قهرمان هایش می شناسند و قهرمان های سینمایی در حافظه تصویری آنها به عنوان شخصیت های اسطوره ای ماندگار می شوند؛ اما همیشه این قهرمان های خیالی نیستند که بر پرده سینما ظهور می کنند. گاهی قهرمان های واقعی از دل زندگی واقعی در سینما بازنمایی می شود. قهرمان هایی که مخاطب نه تنها به مثابه یک اسطوره سینمایی که به عنوان یک الگوی اخلاقی و انسانی با آن ها مواجه می شود و در مسیر تماشا، به همذات پنداری با آنان می رسد.

قطعا یکی از این قهرمان ها شهیددکتر مصطفی چمران است و البته قهرمان هایی که در هشت سال جنگ تحمیلی، به دفاع مقدس از میهن و دین برآمدند. ما دو نوع قهرمان دفاع مقدسی در سینما داریم: یکی که در کاراکتر رزمنده به طور کلی صورت بندی می شود و دیگری چهره مشخصی از آن ها، مثلا شهید همت، شهید باکری، شهید چمران یا شهید جهان آرا. شخصیت هایی که علاوه بر موقعیت بیرونی شان به عنوان فرمانده جنگ، از شخصیت درونی و کاریزماتیکی هم برخوردار بودند.

اخلاق و فضائل انسانی آنها موجب می شد تا نه فقط در میدان جنگ که در میدان زندگی هم قهرمان باشند. شهید چمران یکی از استثنایی ترین آنهاست که هم در عرصه علم و دانش هم در عرصه مدیریت و هم در میدان جنگ و جهاد، یک نخبه و قهرمان واقعی بود.

شاید از این روست که برخی با چمران فیلم چ ارتباط برقرار نمی کنند و انگار این چمران با چمرانی که در ذهن دارند، متفاوت است و اتفاقا یکی از دشواری های فیلم هایی که قهرمان واقعی دارند، همین است. فرق قهرمان واقعی و سینمایی در این است که مخاطب از اولی تصویری ذهنی در حافظه خود دارد و در واقع با پیش فرض به تماشای فیلم می نشیند؛ اما در دومی این تصویر صورت روشنی ندارد و بیشتر یک الگوی کلی است. بر همین مبنا خیلی ها با چمران فیلم چ ارتباط برقرار نکردند؛ چون تصویری چریکی و پویاتر از او در ذهنشان بود. اما به نظر می رسد ابراهیم حاتمی کیا تلاش کرده تا نگاهی چند بعدی به ابعاد شخصیتی چمران داشته و آن را در شخصیت نظامی و فرمانده بودن خلاصه نکند.

نقد فیلم سینمایی "چ"

چمرانی که مهندس بود، وزیر بود، اهل قلم و تفکر و بیان بود. نخبه علمی بود و در عین حال شخصیتی عارف مسلک داشت. شاید این پارادوکس های ظاهری موجب شده برخی مخالف تصویر چمران بوده و مثلا او را منفعل بدانند. با این حال حاتمی کیا تلاش کرده تصویر عقلانی و اخلاقی چمران را به تصویر بکشد که ذاتا آرام و متین و اهل فکر است و به دیدگاه دیگران احترام می گذارد و نظامی بودنش باعث خشن یا دیکتاتور بودن او نشده. شاید کارگردان تلاش کرده تا به نوعی دست به آشنایی زدایی از چمران بزند یا ابعاد کمتر شناخته او را به تصویر بکشد که این ممکن است با تصویر غالب و قالبی از او مغایرت پیدا کند. جالب اینکه این تضاد نه از نگاه بیرونی و در مقام نقد که از منظر درونی و در بستر دراماتیک فیلم هم بیان می شود. جایی که اصغر(بابک حمیدیان) از او می پرسد‌‌‌: تو چمران خمینی هستی یا چمران بازرگان؟ این خود به عنوان یک نشانه معنایی موکد این امر است که حاتمی کیا در فیلم «چ» بر سر چالش چهره چمران قصه خود را بنا می کند و تلاش کرده تا تعریف و تصویر خود را از چمران روایت کند. به نوعی همان کاری که علی حاتمی درباره تاریخ و شخصیت های تاریخی انجام می داد و در عین وفاداری به تاریخ معتقد بود آنها به روایت خودش هستند. بازنمایی روایت قهرمان های واقعی همین است. آنها به واسطه موقعیت اسطوره ای که پیدا می کنند از طریق سینما به نوعی اسطوره زدایی هم می شوند و مورد داوری قرار می گیرند. حاتمی کیا تلاش کرده تا از روایت عاطفی و حماسی از چمران پرهیز کرده و نگاهی رئالیستی و اخلاقی به سوژه داشته باشد. با این حال چمران به قدری شخصیتی چند بعدی است که فیلسماز دیگری می تواند تصویر دیگری از آن ارائه دهد. تصویری که بعد دیگری از شخصیت او را به تصویر بکشد.

«چ» می تواند مثل چریک مثل چمران فرمانده، چمران نخبه و دانشمند، چمران وزیر، چمران رزمنده و... روایت شود و چه بسا هنوز به ساختن «چ» های دیگر نیازمندیم.

به قلم سیدرضا صائمی برای وب‌سایت آی‌فیلم